Żydzi szczecineccy - ofiary Holocaustu.
Posted: 10 Jul 2007, 22:30
Losy Żydów mieszkańców Szczecinka
Żydzi stanowili w pierwszej połowie XX w. znikomy procent ludności Niemiec. Byli silnie zasymilowani i uważali się za pełnoprawnych obywateli tego państwa. W prowincji pomorskiej, do której należał Szczecinek przed wojną, w 1933 r. mieszkało ponad 6000 Żydów, co stanowiło zaledwie 0,3 % całej populacji. W tym samym czasie w Szczecinku mieszkało 108 Żydów na ogólną liczbę 16 078 mieszkańców. Jako najważniejsze żydowskie rodziny wymienia się Arndtów, Behrendtów, Jacobich, Lesserów, Michaelisów, Freundlichów i Salingerów. Większość z nich trudniła się handlem. Liczba Żydów w Szczecinku, jak też w innych prowincjonalnych miastach, stopniowo malała jeszcze przed dojściem Hitlera do władzy w 1933 r. Mieszkańcy małych miejscowości szukali pracy i lepszego życia w wielkich ośrodkach takich jak Berlin. Po przejęciu władzy przez nazistów sytuacja Żydów z każdym rokiem zaczęła się pogarszać. Restrykcjom władz towarzyszyły prześladowania organizowane przez NSDAP i SA. Ich główną formą były demonstracje antyżydowskie i bojkot żydowskich sklepów. Władze dążyły do odseparowania Żydów od reszty Niemców, począwszy od ustaw norymberskich z 1935 r., poprzez stopniowe ograniczanie możliwości pracy, edukacji i życia kulturalnego. Według spisu z maja 1939 r., który przeprowadzono stosując dyskryminacyjne kryteria zgodne z ustawami norymberskimi, w Szczecinku mieszkało jeszcze 52 Żydów (w tym 22 mężczyzn), 6 „mieszańców 1. stopnia” (Żydem był jeden z rodziców lub dwoje dziadków) i 12 „mieszańców 2. stopnia” (Żydem był jeden z dziadków). Postępująca dyskryminacja zmuszała Żydów do porzucenia swoich domów i pracy – część wyjeżdżała za granicę, inni przenosili się do większych skupisk ludności żydowskiej, głównie do Berlina i Szczecina. Do czasu wydania przez władze zakazu emigracji w październiku 1941 r. około połowa z ponad pół miliona niemieckich Żydów emigrowała z kraju.
Przełomowym momentem stała się „noc kryształowa” (9/10 listopada 1938), kiedy to naziści w całych Niemczech dokonywali pogromów ludności żydowskiej. W Szczecinku została spalona synagoga. Wkrótce na masową skalę przeprowadzono akcję przymusowego wywłaszczenia Żydów. W czasie wojny wprowadzono kolejne ograniczenia poruszania się, zmniejszano przydziały, nakazano Żydom noszenie gwiazdy Dawida. Oprócz licznych ograniczeń nękano ich aresztowaniami np. Hermann Israel Lewinski został w lutym 1940 r. zatrzymany wraz z żoną w Szczecinie wkrótce po tym, jak opuścił tamtejsze więzienie.(Israel to imię nadawane urzędowo wszystkim mężczyznom żydowskiego pochodzenia). Pozostałych na wolności Żydów w czasie wojny władze zaczęły skupiać w wybranych miejscach, które miały stać się punktami etapowymi dla dalszych deportacji do gett i obozów w Czechach (Terezin) i w Polsce. Taką funkcję pełnił od 1940 r. Słupsk. Według jednej z relacji w lipcu 1942 r. zwieziono tutaj pozostałych Żydów z rejencji koszalińskiej, a następnie deportowano ich do Auschwitz i Terezina. Wcześniej – w lutym 1940 r. – zaczęto wywózki Żydów skupionych w Szczecinie, których skierowano do gett i obozów w Polsce. W tych grupach mogli znaleźć się również mieszkańcy Szczecinka, choć z danych zawartych w tabeli wynikałoby, że duża ich część już wcześniej znalazła się w Berlinie. W Niemczech systematyczna akcja deportowania ludności żydowskiej zaczęła się w październiku 1941 r. W czerwcu 1943 r. Goebbels ogłosił Berlin miastem „wolnym od Żydów”. Większość z deportowanych została zamordowana w obozach zagłady i gettach na Wschodzie.
Lista ofiar
Poniższa lista powstała z informacji zawartych w internetowej Centralnej Bazie Danych Ofiar Shoah stworzonej przez instytut Yad Vashem. Dane tam zgromadzone pochodzą z różnych źródeł, stąd też różnice w zawartości opisów poszczególnych osób. Tekst w nawiasach kwadratowych pochodzi z innych źródeł niż wspomniana wyżej baza danych lub stanowi komentarz.
Objaśnienia:
Nazwisko i imię – podane zgodnie z zapisem w bazie danych. W nawiasach okrągłych nazwisko panieńskie. Imiona i nazwiska występują czasami w kilku wersjach: niemieckiej i w transkrypcji z hebrajskiego.
Miejsce urodzenia i zamieszkania – w nawiasach nazwy landów lub prowincji Niemiec. W niektórych przypadkach źródła podają oddzielnie miejsce stałego zamieszkania i miejsce pobytu w czasie wojny – nazwy te zostały oddzielone ukośnikiem. Znak zapytania oznacza brak informacji w bazie danych.
Deportacja – opis zawiera nr transportu, trasę i datę wyjazdu.
Miejsce i data śmierci – pod tabelą krótkie notki dotyczące wymienionych tu miejsc.
Zawód; rodzice, małżonek – szczegółowe informacje dotyczące poszczególnych osób.
Inne – kto przekazał instytutowi Yad Vashem informację o danej osobie. Ponadto komentarze autora opracowania.
TABELA Z DANYMI OFIAR.
Miejsca zagłady:
Auschwitz – kompleks obozów, który Niemcy zaczęli tworzyć w Oświęcimiu i okolicach od czerwca 1940. Składał się z trzech części głównych: Auschwitz I, Auschwitz II-Birkenau i Auschwitz III-Monowitz oraz ok. 40 podobozów. W 1942 zaczął funkcjonować w ramach tego kompleksu obóz zagłady (Auschwitz II-Birkenau). Do Auschwitz deportowano łącznie ok. 1,3 mln ludzi, z tego 1,1 mln Żydów. Pomiędzy 1942 i 1944 z Niemiec i Austrii deportowano tutaj 23 000 ludzi. Żydzi niemieccy docierali tutaj również za pośrednictwem innych obozów i gett np. z Terezina. Większość z nich ginęła w komorach gazowych bezpośrednio po przybyciu do obozu. Liczbę ofiar szacuje się na 1,1 mln, z czego ok. 1 mln to Żydzi z całej Europy. Obóz został wyzwolony przez Armię Czerwoną 27 stycznia 1945.
Czerniowce – tradycyjna stolica Bukowiny, obecnie na Ukrainie, w czasie wojny w granicach Rumunii. W tutejszym getcie skupiono na początku kilkadziesiąt tysięcy Żydów. Istniało od października 1941 do czerwca 1942. Część jego mieszkańców deportowano do innych obozów. Pozostałych przy życiu mieszkańców zamordowano na miejscu.
Dachau – obóz koncentracyjny utworzony przez nazistów w 1933 w Bawarii. Początkowo przeznaczony był dla niemieckich opozycjonistów, z czasem rozrastał się, przyjmując nowe kategorie więźniów (m.in. jako główny obóz dla duchownych) różnych narodowości, w tym także Żydów. Największe grupy narodowościowe tworzyli Polacy i obywatele ZSRR. Zgodnie z rozkazem Himmlera z października 1942 wszystkich Żydów z tego obozu deportowano do Auschwitz. Przez obóz przeszło 200 do 250 tys. ludzi. Władze obozu zarejestrowały ok. 30 000 zmarłych, ale przyjmuje się, że mogło tam zginąć nawet 148 000 ludzi. Więźniów obozu wyzwolili Amerykanie w kwietniu 1945.
Drancy – obóz zbiorczy i przejściowy na przedmieściach Paryża utworzony w sierpniu 1941. Do sierpnia 1944 przeszło przez ten obóz 70 000 więźniów. Większość z nich deportowano do obozów zagłady – przede wszystkim do Auschwitz. Ocalało ok. 1500 osób uwolnionych przez wojska alianckie.
Łódź – największe getto utworzone przez Niemców na ziemiach wcielonych do Rzeszy w lutym 1940. Mieszkało w nim ok. 200 000 ludzi, w tym 38 500 z Niemiec, Austrii, Czechosłowacji i Luksemburga. Od stycznia do jesieni 1942 trwały deportacje do obozu zagłady w Chełmnie. Do wiosny 1944 getto przetrwało jako wielki obóz pracy. Jego likwidację naziści rozpoczęli w czerwcu 1944, wysyłając pozostałych przy życiu do obozów zagłady w Chełmnie i Auschwitz-Birkenau. Kilkuset ostatnich robotników z getta zdołało dotrwać do wyzwolenia miasta przez Rosjan w styczniu 1945.
Majdanek – obóz koncentracyjny i obóz zagłady utworzony jesienią 1941 na przedmieściu Lublina. Przeszło przez Majdanek ok. 300 000 więźniów, z czego ponad połowę stanowili Żydzi. Zginęło tam co najmniej 78 000 ludzi (w tym 59 000 Żydów). Część więźniów, głównie Żydów, Niemcy rozstrzeliwali (listopad 1943 – „Aktion Erntefest”) i mordowali w komorach gazowych. W lipcu 1944 obóz został ewakuowany, a wkrótce zajęty przez Armię Czerwoną.
Mińsk – getto zostało tu utworzone przez Niemców w lipcu 1941. Początkowo przeznaczone było dla Żydów z Białorusi, jednak jesienią 1941 Niemcy zadecydowali o deportacji do Mińska Żydów z Niemiec, Austrii i Czech. W listopadzie przybyły pierwsze transporty (łącznie ok. 35 000 ludzi) – część ludzi zamordowano od razu po przybyciu. Getto podzielono wtedy na część dla Żydów miejscowych i na tzw. „Reich Getto” dla deportowanych. Większość Żydów z zachodu zginęła w kilku „akcjach likwidacyjnych” w 1942 i 1943 (rozstrzelani lub wysłani do obozów śmierci). Mińsk pełnił w tym czasie rolę „stacji pośredniej” dla Żydów wysłanych na śmierć m.in. do pobliskiego obozu w Małym Trościńcu (Niemcy zainstalowali tam komory gazowe). Getto zostało zlikwidowane w październiku 1943. Łącznie w Mińsku naziści zamordowali ponad 86 000 Żydów.
Piaski – miasto w okolicach Lublina, w którym Niemcy w 1942 utworzyli getto przejściowe dla Żydów z Europy Zachodniej, Czechosłowacji oraz Polski (od 1940 istniało tutaj getto dla Żydów miejscowych). Wraz z kilkoma innymi tego typu gettami (m.in. Izbica, Rejowiec) znalazło się na drodze transportów do obozów zagłady głównie w Bełżcu i Sobiborze. Na wiosnę 1942 przywieziono tutaj 5000 Żydów z Zachodu. W czasie likwidacji 1000-2000 ludzi Niemcy rozstrzelali na miejscu, pozostałych wywieźli do obozów zagłady (styczeń 1943).
Ryga – getto utworzone w październiku 1941 przez Niemców w jednej z dzielnic stolicy Łotwy. Początkowo zamknięto tutaj ok. 30 000 Żydów łotewskich. Z Niemiec deportowano do Rygi ok. 20 000 ludzi (przeżyło ok. 3-4 % z nich), głównie jesienią 1942 i zimą 1942. Część Żydów z tych transportów znalazło się w pobliskich obozach Kaiserwald (Mezaparks), Salaspils i Jungfernhof (Jumpravmuita). Część Żydów z rejonu Rygi wymordowano w lasach Rumbula i Bikierniki, resztę w ramach kolejnych „selekcji” wysłano do innych obozów. Getto wyzwoliła Armia Czerwona w październiku 1944.
Sachsenhausen – obóz koncentracyjny utworzony w 1936 w Brandenburgii. Uwięziono tam łącznie ponad 200 000 ludzi, początkowo byli to więźniowie polityczni z Niemiec, potem inne grupy ludności prześladowane przez nazistów. Żydów zgodnie z rozkazem Himmlera z jesieni 1942 deportowano do Auschwitz. W kwietniu 1945 obóz wyzwoliły oddziały polskie i radzieckie. Po wojnie obóz wykorzystywały władze radzieckie.
Sobibór – obóz zagłady utworzony przez Niemców w kwietniu 1942 we wschodniej Lubelszczyźnie. Wiosną i latem 1942 Niemcy zamordowali tutaj w komorach gazowych ok. 100 000 Żydów z Lubelskiego, Czechosłowacji, Niemiec i Austrii. Po przerwie obóz wznowił działalność jesienią 1942 i funkcjonował do jesieni 1943 – przybyły tu transporty z Generalnego Gubernatorstwa, Słowacji, Holandii, Francji, gett na Litwie i Białorusi. Po powstaniu więźniów w październiku 1943 obóz został zlikwidowany. Liczbę ofiar szacuje się na 250 000 ludzi.
Terezin (Theresienstadt) – getto na terenie dawnego miasta garnizonowego w północno-zachodnich Czechach. W planach niemieckich przeznaczone było dla Żydów z Czechosłowacji i zachodniej Europy, w tym z Niemiec. Getto działało od listopada 1941 do maja 1945 (wyzwolone przez Armię Czerwoną). Do Terezina deportowano łącznie 140 000 Żydów, w tym 42 000 z Niemiec; 33 000 ludzi zmarło w getcie, 88 000 deportowano do miejsc eksterminacji. Przeżyło wojnę ok. 22 000 Żydów z terezińskiego getta.
Trawniki – obóz pracy w okolicach Lublina, utworzony przez Niemców jesienią 1941. Początkowo przeznaczony dla Żydów z Polski i radzieckich jeńców wojennych. Od wiosny 1942 deportowano tutaj Żydów z innych części Europy, w tym z Niemiec. W listopadzie 1943 w ramach „Aktion Erntefest” 10 000 więźniów zostało wymordowanych, a na wiosnę 1944 pozostałych przy życiu wysłano do obozu pracy w Starachowicach. Przez obóz w Trawnikach przeszło ok. 20 000 Żydów.
Źródła:
The Central Database of Shoah Victim’s Names, Instytut Yad Vashem (http://www4.yadvashem.org/lwp/workplace/IY_HON_Welcome )
Historia Żydów w Niemczech:
Ausgrenzung und Verfolgung der jüdischen Bevölkerung (http://www.dhm.de/lemo/html/nazi/antise ... index.html)
B. Frankiewicz, Losy ludności żydowskiej na Pomorzu Zachodnim w latach 1933-1940, „Biuletyn zydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce“ 1987, nr 3-4, s. 71-83
Judenverfolgung 1933-1945 (http://de.juedisches-leben.org/judenverfolgung.php3) [chronologia prześladowań Żydów na stronie poświęconej losom Żydów w dzielnicy Berlina Pankow]
Der Kreis Neustettin. Ein pommersches Heimatbuch (przyg.: H. Rogge i F. Stelter), Würzburg 1972, s. 187-188.
Geschichte Preußen, Provinz Pommern, Kreis Neustettin [administracja i dane statystyczne, wersja strony z 2004 – obecna wersja z 2006 r. http://www.verwaltungsgeschichte.de/neustettin.html ]
Holocaust:
http://www.auschwitz-muzeum.oswiecim.pl
http://www.deathcamps.org [strona dotycząca eksterminacji Żydów w Europie Wschodniej]
http://www.kz-gedenkstaette-dachau.de [strona muzeum obozu w Dachau]
http://www.holocaust-chronologie.de [chronologia Holocaustu w Europie]
http://www.memoire-juive.org/liste_convois.htm [deportacje Żydów z Francji]
Najnowsze dzieje Żydów w Polsce w zarysie (do 1950 roku), pod red. J. Tomaszewskiego, Warszawa 1993
J. Nitkowska-Węglarz, Dom pod specjalnym nadzorem (II), „Głos Koszaliński” 6-7.01.2001, s. 8 [Słupsk jako centrala deportacyjna Żydów]
http://www.porges.net/Terezin/Transport ... rezin.html [lista transportów do i z Terezina]
http://www.stiftung-bg.de [strona muzeum obozu Sachsenhausen]
Wikipedia
Informacje osobowe:
Behrend Viktor - http://www.rijo.homepage.t-online.de/pd ... elist2.pdf
Flater Alfred - http://sirius.soldan.de/anwaltverein/ma ... _Liste.pdf
Wolfberg Rudolf - http://www.mortsdanslescamps.com/genera ... s/w_5.html
Opracował: Kamil Kruszewski
Żydzi stanowili w pierwszej połowie XX w. znikomy procent ludności Niemiec. Byli silnie zasymilowani i uważali się za pełnoprawnych obywateli tego państwa. W prowincji pomorskiej, do której należał Szczecinek przed wojną, w 1933 r. mieszkało ponad 6000 Żydów, co stanowiło zaledwie 0,3 % całej populacji. W tym samym czasie w Szczecinku mieszkało 108 Żydów na ogólną liczbę 16 078 mieszkańców. Jako najważniejsze żydowskie rodziny wymienia się Arndtów, Behrendtów, Jacobich, Lesserów, Michaelisów, Freundlichów i Salingerów. Większość z nich trudniła się handlem. Liczba Żydów w Szczecinku, jak też w innych prowincjonalnych miastach, stopniowo malała jeszcze przed dojściem Hitlera do władzy w 1933 r. Mieszkańcy małych miejscowości szukali pracy i lepszego życia w wielkich ośrodkach takich jak Berlin. Po przejęciu władzy przez nazistów sytuacja Żydów z każdym rokiem zaczęła się pogarszać. Restrykcjom władz towarzyszyły prześladowania organizowane przez NSDAP i SA. Ich główną formą były demonstracje antyżydowskie i bojkot żydowskich sklepów. Władze dążyły do odseparowania Żydów od reszty Niemców, począwszy od ustaw norymberskich z 1935 r., poprzez stopniowe ograniczanie możliwości pracy, edukacji i życia kulturalnego. Według spisu z maja 1939 r., który przeprowadzono stosując dyskryminacyjne kryteria zgodne z ustawami norymberskimi, w Szczecinku mieszkało jeszcze 52 Żydów (w tym 22 mężczyzn), 6 „mieszańców 1. stopnia” (Żydem był jeden z rodziców lub dwoje dziadków) i 12 „mieszańców 2. stopnia” (Żydem był jeden z dziadków). Postępująca dyskryminacja zmuszała Żydów do porzucenia swoich domów i pracy – część wyjeżdżała za granicę, inni przenosili się do większych skupisk ludności żydowskiej, głównie do Berlina i Szczecina. Do czasu wydania przez władze zakazu emigracji w październiku 1941 r. około połowa z ponad pół miliona niemieckich Żydów emigrowała z kraju.
Przełomowym momentem stała się „noc kryształowa” (9/10 listopada 1938), kiedy to naziści w całych Niemczech dokonywali pogromów ludności żydowskiej. W Szczecinku została spalona synagoga. Wkrótce na masową skalę przeprowadzono akcję przymusowego wywłaszczenia Żydów. W czasie wojny wprowadzono kolejne ograniczenia poruszania się, zmniejszano przydziały, nakazano Żydom noszenie gwiazdy Dawida. Oprócz licznych ograniczeń nękano ich aresztowaniami np. Hermann Israel Lewinski został w lutym 1940 r. zatrzymany wraz z żoną w Szczecinie wkrótce po tym, jak opuścił tamtejsze więzienie.(Israel to imię nadawane urzędowo wszystkim mężczyznom żydowskiego pochodzenia). Pozostałych na wolności Żydów w czasie wojny władze zaczęły skupiać w wybranych miejscach, które miały stać się punktami etapowymi dla dalszych deportacji do gett i obozów w Czechach (Terezin) i w Polsce. Taką funkcję pełnił od 1940 r. Słupsk. Według jednej z relacji w lipcu 1942 r. zwieziono tutaj pozostałych Żydów z rejencji koszalińskiej, a następnie deportowano ich do Auschwitz i Terezina. Wcześniej – w lutym 1940 r. – zaczęto wywózki Żydów skupionych w Szczecinie, których skierowano do gett i obozów w Polsce. W tych grupach mogli znaleźć się również mieszkańcy Szczecinka, choć z danych zawartych w tabeli wynikałoby, że duża ich część już wcześniej znalazła się w Berlinie. W Niemczech systematyczna akcja deportowania ludności żydowskiej zaczęła się w październiku 1941 r. W czerwcu 1943 r. Goebbels ogłosił Berlin miastem „wolnym od Żydów”. Większość z deportowanych została zamordowana w obozach zagłady i gettach na Wschodzie.
Lista ofiar
Poniższa lista powstała z informacji zawartych w internetowej Centralnej Bazie Danych Ofiar Shoah stworzonej przez instytut Yad Vashem. Dane tam zgromadzone pochodzą z różnych źródeł, stąd też różnice w zawartości opisów poszczególnych osób. Tekst w nawiasach kwadratowych pochodzi z innych źródeł niż wspomniana wyżej baza danych lub stanowi komentarz.
Objaśnienia:
Nazwisko i imię – podane zgodnie z zapisem w bazie danych. W nawiasach okrągłych nazwisko panieńskie. Imiona i nazwiska występują czasami w kilku wersjach: niemieckiej i w transkrypcji z hebrajskiego.
Miejsce urodzenia i zamieszkania – w nawiasach nazwy landów lub prowincji Niemiec. W niektórych przypadkach źródła podają oddzielnie miejsce stałego zamieszkania i miejsce pobytu w czasie wojny – nazwy te zostały oddzielone ukośnikiem. Znak zapytania oznacza brak informacji w bazie danych.
Deportacja – opis zawiera nr transportu, trasę i datę wyjazdu.
Miejsce i data śmierci – pod tabelą krótkie notki dotyczące wymienionych tu miejsc.
Zawód; rodzice, małżonek – szczegółowe informacje dotyczące poszczególnych osób.
Inne – kto przekazał instytutowi Yad Vashem informację o danej osobie. Ponadto komentarze autora opracowania.
TABELA Z DANYMI OFIAR.
Miejsca zagłady:
Auschwitz – kompleks obozów, który Niemcy zaczęli tworzyć w Oświęcimiu i okolicach od czerwca 1940. Składał się z trzech części głównych: Auschwitz I, Auschwitz II-Birkenau i Auschwitz III-Monowitz oraz ok. 40 podobozów. W 1942 zaczął funkcjonować w ramach tego kompleksu obóz zagłady (Auschwitz II-Birkenau). Do Auschwitz deportowano łącznie ok. 1,3 mln ludzi, z tego 1,1 mln Żydów. Pomiędzy 1942 i 1944 z Niemiec i Austrii deportowano tutaj 23 000 ludzi. Żydzi niemieccy docierali tutaj również za pośrednictwem innych obozów i gett np. z Terezina. Większość z nich ginęła w komorach gazowych bezpośrednio po przybyciu do obozu. Liczbę ofiar szacuje się na 1,1 mln, z czego ok. 1 mln to Żydzi z całej Europy. Obóz został wyzwolony przez Armię Czerwoną 27 stycznia 1945.
Czerniowce – tradycyjna stolica Bukowiny, obecnie na Ukrainie, w czasie wojny w granicach Rumunii. W tutejszym getcie skupiono na początku kilkadziesiąt tysięcy Żydów. Istniało od października 1941 do czerwca 1942. Część jego mieszkańców deportowano do innych obozów. Pozostałych przy życiu mieszkańców zamordowano na miejscu.
Dachau – obóz koncentracyjny utworzony przez nazistów w 1933 w Bawarii. Początkowo przeznaczony był dla niemieckich opozycjonistów, z czasem rozrastał się, przyjmując nowe kategorie więźniów (m.in. jako główny obóz dla duchownych) różnych narodowości, w tym także Żydów. Największe grupy narodowościowe tworzyli Polacy i obywatele ZSRR. Zgodnie z rozkazem Himmlera z października 1942 wszystkich Żydów z tego obozu deportowano do Auschwitz. Przez obóz przeszło 200 do 250 tys. ludzi. Władze obozu zarejestrowały ok. 30 000 zmarłych, ale przyjmuje się, że mogło tam zginąć nawet 148 000 ludzi. Więźniów obozu wyzwolili Amerykanie w kwietniu 1945.
Drancy – obóz zbiorczy i przejściowy na przedmieściach Paryża utworzony w sierpniu 1941. Do sierpnia 1944 przeszło przez ten obóz 70 000 więźniów. Większość z nich deportowano do obozów zagłady – przede wszystkim do Auschwitz. Ocalało ok. 1500 osób uwolnionych przez wojska alianckie.
Łódź – największe getto utworzone przez Niemców na ziemiach wcielonych do Rzeszy w lutym 1940. Mieszkało w nim ok. 200 000 ludzi, w tym 38 500 z Niemiec, Austrii, Czechosłowacji i Luksemburga. Od stycznia do jesieni 1942 trwały deportacje do obozu zagłady w Chełmnie. Do wiosny 1944 getto przetrwało jako wielki obóz pracy. Jego likwidację naziści rozpoczęli w czerwcu 1944, wysyłając pozostałych przy życiu do obozów zagłady w Chełmnie i Auschwitz-Birkenau. Kilkuset ostatnich robotników z getta zdołało dotrwać do wyzwolenia miasta przez Rosjan w styczniu 1945.
Majdanek – obóz koncentracyjny i obóz zagłady utworzony jesienią 1941 na przedmieściu Lublina. Przeszło przez Majdanek ok. 300 000 więźniów, z czego ponad połowę stanowili Żydzi. Zginęło tam co najmniej 78 000 ludzi (w tym 59 000 Żydów). Część więźniów, głównie Żydów, Niemcy rozstrzeliwali (listopad 1943 – „Aktion Erntefest”) i mordowali w komorach gazowych. W lipcu 1944 obóz został ewakuowany, a wkrótce zajęty przez Armię Czerwoną.
Mińsk – getto zostało tu utworzone przez Niemców w lipcu 1941. Początkowo przeznaczone było dla Żydów z Białorusi, jednak jesienią 1941 Niemcy zadecydowali o deportacji do Mińska Żydów z Niemiec, Austrii i Czech. W listopadzie przybyły pierwsze transporty (łącznie ok. 35 000 ludzi) – część ludzi zamordowano od razu po przybyciu. Getto podzielono wtedy na część dla Żydów miejscowych i na tzw. „Reich Getto” dla deportowanych. Większość Żydów z zachodu zginęła w kilku „akcjach likwidacyjnych” w 1942 i 1943 (rozstrzelani lub wysłani do obozów śmierci). Mińsk pełnił w tym czasie rolę „stacji pośredniej” dla Żydów wysłanych na śmierć m.in. do pobliskiego obozu w Małym Trościńcu (Niemcy zainstalowali tam komory gazowe). Getto zostało zlikwidowane w październiku 1943. Łącznie w Mińsku naziści zamordowali ponad 86 000 Żydów.
Piaski – miasto w okolicach Lublina, w którym Niemcy w 1942 utworzyli getto przejściowe dla Żydów z Europy Zachodniej, Czechosłowacji oraz Polski (od 1940 istniało tutaj getto dla Żydów miejscowych). Wraz z kilkoma innymi tego typu gettami (m.in. Izbica, Rejowiec) znalazło się na drodze transportów do obozów zagłady głównie w Bełżcu i Sobiborze. Na wiosnę 1942 przywieziono tutaj 5000 Żydów z Zachodu. W czasie likwidacji 1000-2000 ludzi Niemcy rozstrzelali na miejscu, pozostałych wywieźli do obozów zagłady (styczeń 1943).
Ryga – getto utworzone w październiku 1941 przez Niemców w jednej z dzielnic stolicy Łotwy. Początkowo zamknięto tutaj ok. 30 000 Żydów łotewskich. Z Niemiec deportowano do Rygi ok. 20 000 ludzi (przeżyło ok. 3-4 % z nich), głównie jesienią 1942 i zimą 1942. Część Żydów z tych transportów znalazło się w pobliskich obozach Kaiserwald (Mezaparks), Salaspils i Jungfernhof (Jumpravmuita). Część Żydów z rejonu Rygi wymordowano w lasach Rumbula i Bikierniki, resztę w ramach kolejnych „selekcji” wysłano do innych obozów. Getto wyzwoliła Armia Czerwona w październiku 1944.
Sachsenhausen – obóz koncentracyjny utworzony w 1936 w Brandenburgii. Uwięziono tam łącznie ponad 200 000 ludzi, początkowo byli to więźniowie polityczni z Niemiec, potem inne grupy ludności prześladowane przez nazistów. Żydów zgodnie z rozkazem Himmlera z jesieni 1942 deportowano do Auschwitz. W kwietniu 1945 obóz wyzwoliły oddziały polskie i radzieckie. Po wojnie obóz wykorzystywały władze radzieckie.
Sobibór – obóz zagłady utworzony przez Niemców w kwietniu 1942 we wschodniej Lubelszczyźnie. Wiosną i latem 1942 Niemcy zamordowali tutaj w komorach gazowych ok. 100 000 Żydów z Lubelskiego, Czechosłowacji, Niemiec i Austrii. Po przerwie obóz wznowił działalność jesienią 1942 i funkcjonował do jesieni 1943 – przybyły tu transporty z Generalnego Gubernatorstwa, Słowacji, Holandii, Francji, gett na Litwie i Białorusi. Po powstaniu więźniów w październiku 1943 obóz został zlikwidowany. Liczbę ofiar szacuje się na 250 000 ludzi.
Terezin (Theresienstadt) – getto na terenie dawnego miasta garnizonowego w północno-zachodnich Czechach. W planach niemieckich przeznaczone było dla Żydów z Czechosłowacji i zachodniej Europy, w tym z Niemiec. Getto działało od listopada 1941 do maja 1945 (wyzwolone przez Armię Czerwoną). Do Terezina deportowano łącznie 140 000 Żydów, w tym 42 000 z Niemiec; 33 000 ludzi zmarło w getcie, 88 000 deportowano do miejsc eksterminacji. Przeżyło wojnę ok. 22 000 Żydów z terezińskiego getta.
Trawniki – obóz pracy w okolicach Lublina, utworzony przez Niemców jesienią 1941. Początkowo przeznaczony dla Żydów z Polski i radzieckich jeńców wojennych. Od wiosny 1942 deportowano tutaj Żydów z innych części Europy, w tym z Niemiec. W listopadzie 1943 w ramach „Aktion Erntefest” 10 000 więźniów zostało wymordowanych, a na wiosnę 1944 pozostałych przy życiu wysłano do obozu pracy w Starachowicach. Przez obóz w Trawnikach przeszło ok. 20 000 Żydów.
Źródła:
The Central Database of Shoah Victim’s Names, Instytut Yad Vashem (http://www4.yadvashem.org/lwp/workplace/IY_HON_Welcome )
Historia Żydów w Niemczech:
Ausgrenzung und Verfolgung der jüdischen Bevölkerung (http://www.dhm.de/lemo/html/nazi/antise ... index.html)
B. Frankiewicz, Losy ludności żydowskiej na Pomorzu Zachodnim w latach 1933-1940, „Biuletyn zydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce“ 1987, nr 3-4, s. 71-83
Judenverfolgung 1933-1945 (http://de.juedisches-leben.org/judenverfolgung.php3) [chronologia prześladowań Żydów na stronie poświęconej losom Żydów w dzielnicy Berlina Pankow]
Der Kreis Neustettin. Ein pommersches Heimatbuch (przyg.: H. Rogge i F. Stelter), Würzburg 1972, s. 187-188.
Geschichte Preußen, Provinz Pommern, Kreis Neustettin [administracja i dane statystyczne, wersja strony z 2004 – obecna wersja z 2006 r. http://www.verwaltungsgeschichte.de/neustettin.html ]
Holocaust:
http://www.auschwitz-muzeum.oswiecim.pl
http://www.deathcamps.org [strona dotycząca eksterminacji Żydów w Europie Wschodniej]
http://www.kz-gedenkstaette-dachau.de [strona muzeum obozu w Dachau]
http://www.holocaust-chronologie.de [chronologia Holocaustu w Europie]
http://www.memoire-juive.org/liste_convois.htm [deportacje Żydów z Francji]
Najnowsze dzieje Żydów w Polsce w zarysie (do 1950 roku), pod red. J. Tomaszewskiego, Warszawa 1993
J. Nitkowska-Węglarz, Dom pod specjalnym nadzorem (II), „Głos Koszaliński” 6-7.01.2001, s. 8 [Słupsk jako centrala deportacyjna Żydów]
http://www.porges.net/Terezin/Transport ... rezin.html [lista transportów do i z Terezina]
http://www.stiftung-bg.de [strona muzeum obozu Sachsenhausen]
Wikipedia
Informacje osobowe:
Behrend Viktor - http://www.rijo.homepage.t-online.de/pd ... elist2.pdf
Flater Alfred - http://sirius.soldan.de/anwaltverein/ma ... _Liste.pdf
Wolfberg Rudolf - http://www.mortsdanslescamps.com/genera ... s/w_5.html
Opracował: Kamil Kruszewski